Dede Korkut

Dede Korkut’tan,

Türk edebiyat tarihinin kurucu kuramcısı Ordinaryüs Prof. Köprülü’nün dediği gibi tüm Türk yazınını bir yana; Dede Korkut’u bir yana koysanız Dede Korkut daha ağır basar. Üzerine söz, söylenemeyecek bir söz…

Salkım salkım tan yelleri estiğinde,

Sakallı boz turgay kuşu öttüğünde,

Bedevi atlar sahibini görüp kişnediğinde,

Sakallı uzun yâd kişi bağırdığında,

Ak karalı seçildiğinde,

Kalabalık Oğuz’un kızı, gelini süslendiğinde,

Göğsü güzel ulu dağlara gün değdiğinde,

Bey yiğitler, kahramanlar birbirine karıştığında,

… ( Özden, günümüz Türkçesine çeviridir, çeviriyazı [ transkiripsiyon ] değildir. )

Dede Korkut adı tarih serüveninde; 13. yy. Moğol tarihçi Reşidüd-din’in “ Camiü’t Tevarih”inde “ Korkut”,  15. yy. Çağatay Türkçesi dilbilimcisi A. Şir Nevai’nin “ Nesaimü’l Muhabbe”inde “ Korkut Ata”, 17. yy. Hive Hanı, tarihçi Bahadır Han’ın “Şecere-i Terakime”sinde ( Terekeme-Türkmen ) “Korkut, Korkut Ata”, 15. yy. Osmanlı tarihçisi Hasan El Bayati’nin “Cam-i Cem-ayin”inde “ Korkut Ata, Dede Korkut” olarak birçok kaynak eserde olduğu gibi adlandırılmaktadır.

Günümüz Türkçesine “Dede Korkut” olarak aktarılmıştır. Dede Korkut, on iki destan geleneği ürününden, halk öyküsü geleneği öykücülüğüne geçiş dönemi ürünleridir. Öykülerde Dede Korkut; aksakal, halk bilgini, kam niteliğinde olup öyküler Bayındır, Kazan, Aruz beyler üzerine kuruludur. Öykülerin tarihçesine, özellikle söz varlığına bakıldığında, 1000-1300’lü yıllarda alan olarak olayların geçtiği yer temelinde, Kuzeydoğu Anadolu, Güney Kafkaslar yani Azerbaycan Bölgesi başta olmak üzere, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin ( Güney Kafkaslarda; Gence, Ahılkelek, Ahıska, Ardahan, Kars, Erzurum; Bayburt, Bitlis, Diyarbakır, Urfa, Mardin öykü olaylarının yaşandığı yerlerdir. ) halklarının Gürcistan halkı Abazalara, Trabzon Rum devletine ( Komnenos Krallığı ) karşı bir kahramanlık öyküleri olup bu bölgeler çıkışlı olarak bugün tüm Türk milletine özgüdür. Bu bölgeler, Osmanlı egemenliğine geçene dek Doğu Anadolu merkezli kurulan Türk devletlerine, haraç vererek varlıklarını sürdürmüşlerdir. Dede Korkut’ta çok sık olarak Abazalara, o zamanki Trabzon’a “kâfir” adlandırılması yapılır.

Öykülere dil özelliği bakımından bakıldığında, şiir-düzyazı ( manzum-mensur ) karışımıdır. Dede Korkut Öykülerinin kumaşı, sıcak bağlantısı henüz Orhun Türkçesinden kopmayan erken dönem Oğuz Türkçesi olup yüzey motifi yani mezesi Kıpçak Türkçesidir, ayrıca Farsça, Arapça, bölge unsurlarına özgü dil ögeleri de vardır öykülerde, Oğuz Türkçesi kumaşlı, Kıpçak Türkçesi motifli özellik, Terekeme-Karapapak, Azerbaycan Türkçesinde de vardır, yalnız bu Türkçelerde Kıpçak motifi daha baskındır ( Kıpçak Türkçesi, Türkçenin kuzeydoğu kolu ). Öykülerdeki inanç ögesine ve folklor yaşamına bakılınca Gök Tanrı inancı ögeleri yer yer,  Alevi-Bektaşi, Sunni-Hanefi inanç öğeleri baskındır, öyküler bir çeşit Oğuzların, bölge halkının yaşam biçimini, geleneğini-göreneğini, iç çekişmesini, Müslüman olmayan toplumlarla savaşlarını anlatan on iki Oğuz destanı niteliği taşımaktadır.

Adnan ZENCİR